Bomensymboliek

Onze voorouders koesterden een diepe verering voor de boom want wat is er machtiger dan een oeroude eik die zijn takken breed uitspreidt? En wat is er indrukwekkender dan een stil beukenbos? De Kelten wijdden vele eigendommen aan bomen of richten er stenen op in het middelpunt van een heilige ruimte.

Bomen boden bescherming, onder hun dichte bladerdak was het frisser in de zomer, warmer in de winter en droger tijdens een regenbui. Sommige bomen boden je hun vruchten aan en van andere werd het hout verwerkt. Bomen waren onmisbaar.

Aan bomen werden magische eigenschappen toegeschreven. In legenden waren ze dikwijls tegen de mens maar soms vochten ze ook met hem samen. Verhalen over toverwouden waren legio. Een voorbeeld van een hedendaagse roman waarin bomen samen tegen mensen vochten is: De terugkeer van Merlijn van Deepak Chopra.

Er zijn ook wijze bomen. Een mooi prentenboek hierover is het verhaal van ‘Lucia en de wijze boom’, van Federica de Cesco.

Bovendien wordt aan elke boom een bepaalde betekenis gegeven; zo staat de dennenboom voor onsterfelijkheid, ongetwijfeld een verwijzing naar de eeuwig groene bladeren.

De eik symboliseert in alle gevallen stevigheid, lang leven en hoogte, in de spirituele als in de materiële zin van het woord. Het Latijnse woord ‘robur’ betekent zowel eikenhout als kracht, stevigheid, in de morele betekenis. Bij de Kelten is de eik bovendien nog het zinnebeeld van de gastvrijheid.

Ook de taxus heeft een belangrijke rol gespeeld in het symbolenrijk van de Indo-Europese volkeren. De taxus werd in Ierland gebruikt als drager voor de eerste schrifttekens.

Bij de Slaven was de berk het symbool van de lente en van het nieuwe leven. Bij de Kelten aldus Plinius de Oude, leverde de berk “roeden voor de magistraten, door iedereen gevreesd’. Maar berkenhout werd ook gebruikt voor het maken van de fakkels bij een bruiloft en deze werden aanzien als gelukssymbolen voor het nieuwe huwelijk. Het lichaam- van een overledene werd met berkenhout bedekt, zodat algemeen kan aangenomen worden dat de berk als een heilbrengende boom werd beschouwd in elke periode van het menselijk leven.

Het best gekende en meest romantische voorbeeld van de oude boomverering is wel de kerstboom. Men denkt dat het gebruik van tamelijk recente datum is, maar de idee erachter is oeroud. De kerstboom is het overblijfsel van de verering voor brandende bomen.

In een Duits handschrift uit 1148 vinden we al melding van een kerstboom die geleverd moest worden. De oudst bekende afbeelding is een Duits schilderij uit de 16de eeuw.

Op het schilderij is de joelboom geen spar zoals nu gebruikelijk is, maar een eik, de oorspronkelijke vuurboom en heilige boom van de Germanen. De boom is versierd met roodachtige, glanzende metalen voorwerpen die symbool staan voor het vuur. De spar als kerstboom verscheen op het einde van de 18de eeuw. Volgens een Duitse legende verrees na het omhakken van de oude, heilige eik een kleine spar vanuit zijn wortels en ging de verering van de eik over op de spar. Maar het waren misschien ietwat prozaïscher redenen waardoor de eik verdrongen werd, eiken waren ondertussen schaars geworden en sparren waren er in overvloed, ze brandden goed en hadden een rechte stam waardoor ze gemakkelijk konden vervoerd worden.

Het gebruik van de kerstboom zou teruggaan op een zeer oude mythe van de brandende boom, het oudste vuurritueel van de mens. Onze voorouders hadden een heilig ontzag voor het vuur, de majesteit van de bliksem, de magie van de vonk, het brullen van een vuur …

Een mogelijk scenario voor het ontstaan van de mythe van de brandende boom:

Een knallend onweer verlichtte de grot. Een groepje mensen zat angstig in elkaar gedoken achter in de grot. Een enorme bliksemflits, gevolgd door een enorme knal zette de prachtige eik voor de grotingang in lichterlaaie. Vol ontzag keken de mensen toe en voelden hoe de hitte van het vuur de grot verwarmde. De bui dreef over en de mensen waagden zich naar buiten, in de buurt van de nog steeds brandende boom. Een jong meisje liep naar de boom en nam een brandende tak. De warmte van het vuur voelde weldadig aan. Het meisje kreeg een idee en nam de tak mee de grot in. Onderweg had zij nog enkele takken gesprokkeld die zij nu op de grond in het midden van de grot legde met de brandende tak erbovenop. Weldra werd het lekker warm in de grot en was het niet meer aardedonker.

Elk jaar vierden zij nu in het diepst van de winter het feest van de brandende boom.

In de vasten speelt men in Duitsland op vele plaatsen nog het winteruitdrijven; .een man verkleed in een dierenvel – meestal een wolf die een Zonne verslindend dier was – voert een schijngevecht met een vrouw die een mooie groene loofboomtwijg in haar hand houdt. De man stelt de winter voor die door de zomer, gesymboliseerd door de vrouw met de groene tak, verslagen wordt.

Het meifeest is het feest het nauwst met de boomsymboliek verbonden. Telkens komt er een boom, een struik of een tak bij te kijken. Deze wijzen op de herlevende natuur, de liefde en de vruchtbaarheid. Vroeger gingen de jongens op de eerste meidag de meisjes – die symbool stonden voor Moeder Aarde- een groene twijg aanbieden. Een meilied in verband hiermee luidt:

Ik wilden mei gaan houwen

Voor mijn liefs vensterkijn

Ende schenken mijn lief trouwe,

Die allerliefste mijn

Ende zeggen lief wilt komen

Voor u klein vensterken staan,

Ontvangt den mei met bloemen

Hij is zo wel gedaan

Werpt het meisje de mei weg, dan is de jongen afgewezen, houdt zij de mei dan aanvaardt zij de jongen.

De meiboom zelf is de centrale as waarlangs de zon opstijgt en waarrond het volk de zondedansen (= zonneloopdansen) danst.

Een voorbeeld van volkskunst waarin de boomsymboliek verweven zit, is dit Friese bedbankje uit 1772 met de afbeelding van een hart waaruit een boom ontspruit.