Veelgebruikte symbolen

Symboliek gebruikt bij geboorte en een opnamefeest

• Ooievaar

Geboorte van een kind wordt vaak geassocieerd met de komst van de ooievaar. Hij is niet alleen brenger van kinderen maar ook een lentebode. Wie een ooievaar op zijn nok heeft, kan volgens het oude volksgeloof rekenen op een geboorte binnen het jaar. Hij brengt namelijk vruchtbaarheid en heil. Zijn naam vertelt veel over zijn functie: het is afkomstig van het Middelnederlandse odevare/odebaar. Ode betekent schat of geluk. Baar staat voor brenger. Dus ooievaar betekent geluksbrenger. In het geval van een prachtig kind, mag dat zeker gezegd worden. Een kind baren betekent dus ook een kind brengen.

• Kikker

Volgens sommige volkskundigen is de kikker een zinnebeeld van de baarmoeder. Gezien de vorm kunnen we ons daar wel iets bij voorstellen. Bovendien worden kikkers vaak gezien bij natuurlijke waterputten en -meren die vaak als doorgang naar de andere wereld werd gezien.

• Bron of put

Wie zich de sprookjes van Vrouw Holle kan herinneren, weet dat een put of een bron een doorgeefluik is naar een andere wereld. Het is een contactpunt met de voorouders. Het is dan ook niet zo raar dat mensen dachten dat men in deze put de zielen van hun kinderen zou kunnen vinden.

• Kinderboom

In de Volsunga saga vinden we het woord ‘barnstok’; een immense eik die groeide in het midden van een hal. Barnstok komt van baren of brengen. De boom baart of brengt kinderen. In verschillende steden en gemeenten stonden er lindes of wilgen die dienst deden als kinderboom. In Amsterdam roeiden jonge ouders ‘s-nachts naar de Volewijck. Daar hingen de baby’s – volgens de oude sages- aan de wilgen. Ze riepen de zoekende ouders en vroedvrouwen toe: “Pluk mijn, pluk mijn, ik zal alle dagen zoet zijn.”

• Eieren

Eieren zijn verbonden met geboorte. Elke lente worden er nieuwe vogels geboren uit eieren. Zowel in de Finse als in de Indische traditie ontstond de schepping van de wereld uit een ei. Dat in de lage Landen ook het ei belangrijk geweest zal zijn, blijkt uit een grafvondst te Worms. In dit graf van 320 v.o.t. bevonden zich 2 beschilderde ganzeneieren als grafgift. Het had dus duidelijk een rituele functie. In Engeland zijn er rituele putten gevonden, verscheidene eeuwen gevuld met ganzeneieren, waarvan men denkt dat ze vruchtbaarheid afdwongen bij kinderloze vrouwen. Wij houden deze verbinding in ere tijdens het lentefeest. Er worden eieren opgehangen in een boom en we gooien met eieren naar elkaar, liefst boven een vuur of haard met als doel de wereld opnieuw te doen ontstaan (hergeboorte) door een vruchtbaarheidssymbool met het goddelijk vuur te verbinden. In Duitsland zijn ook streken waar men eieren over de huizen gooide om de huizen te zegenen en een vruchtbare periode toe te wensen.

• Lotsboom

Onze voorouders zagen de boom als levenssymbool. Dat ontstond uit de oeroude opvatting, dat de natuur in al zijn levensvormen een geest bezit, die hen bezielde. Men plantte een levensboom aan het begin van het leven en deze boom werd symbool van alle leven op aarde, van de eeuwige kringloop. Zij plantten een jonge boom om de herinnering aan een belangrijke gebeurtenis te bewaren. En die boom hield in zijn jaarringen de tijdspanne vast, die sindsdien verliep. Zo werd ook telkens het leven van een nieuwgeboren kind verbonden met dat van een jong boompje. In ons woordgebruik merkt men nog steeds de verbondenheid tussen mens en boom: stam-boom, af-stam-ming, stam-vader.

DIERENSYMBOLIEK:

Het Paard

Bij geen enkel volk stond het edele dier zo hoog in ere als bij ons heidens voorgeslacht. Reeds ten tijde van Tacitus beschouwde men het sterke en schone dier als heilig, vooral omwille van de voorspellende macht waarmee het begaafd was – en is.

Binnen de mythologie en rituelen ontdekken we al snel dat deze hoefdieren verband houden met de zonnecultus; zo werd en wordt de zonnewagen voortgetrokken door het hemelgewelf bij de Perzen, de Sumeriërs, Babyloniërs, Indiërs, Scandinaviërs, Kelten en Germanen. Maar, dit is niet de enige link met het hemelgewelf; wanneer onze Germaanse voorouders donder hoorden, wisten ze dat Wodan door het hemelgewelf galoppeerde met zijn paard Sleipnir. Werden deze donderslagen nog aangevuld met bliksem, dan zou Wodan zijn paard aangemaand hebben tot spoed. Een bekend voorbeeld hiervan zien we bij het Wilde Heir dat door de lucht raast tijdens de winterzonnewende oftewel de joelfeesten.

Laten we wat dieper ingaan op Wodans achtpotige schimmel Sleipnir. Tacitus schreef dat witte – bijgevolg heilige- schimmels geen enkele aardse activiteit mochten uitvoeren bij de Germanen omdat ze daardoor ontheiligd zouden worden. Deze overtuiging leidde ertoe dat men witte paarden in heilige bossen hield en ze alleen inzette voor de cultusdienst. Deze bijzondere paarden waren begaafd en hun snuiven en hinniken was van voorspellende waarde gezien dieren ingewijden waren van de goden zelve. In enkele Germaanse streken zou dit gebruik ook gegolden hebben voor zwarte paarden zoals te leven valt in de Vita Ottonis van dr. Otto 1 van Bamberg: “Zij hadden een wonderbaarlijk groot en weelderig paard, dat zwart van vacht en vurig van temperament was. Het was het hele jaar vrij van arbeid, en zo heilig dat het niemand als berijder waardig keurde.” Meer nog, wanneer men bovenstaande in beschouwing neemt, lijkt de witte schimmel van Sinterklaas opvallend veel weg te hebben van een gekerstende versie van Sleipnir. Net zoals de Sint veel gelijkenissen vertoont met Wodan.

Paardenoffers

Waar Paarden bewegen tussen de twee werelden, zien we in de Noord- Germaanse (en Keltische) geschiedenis dat deze dieren vaak een rol speelden als begeleider bij de overgang tussen leven en dood. Zo werden er op eigen bodem bijv. maar liefst 23 paardenoffers teruggevonden in het graf van koning Childerik te Doornik. Tacitus vertelt ons dat toen de Germaanse stammen ‘de Hermundarii’ en ‘de Chatti’ strijd voerden, de Hermundarii hun paarden en bezittingen aan de oorlogsgod Mars (Tiwaz) en oppergod Jupiter (Wodan) offerden. Eveneens wordt er in de ‘Indiculus superstitionum et paganiarum’ vermeldt dat er tijdens de winterzonnewende maar liefst 9 paardenhoofden werden geofferd. Let wel, in dit voorgenoemde werk ontbreekt de toelichting bij de genoemde gebruiken, mogelijk omdat de mondelinge overdracht van kennis toentertijd nog steeds in zwang was.

Wanneer een paard werd geslacht binnen de rituele context mocht men louter het vlees eten gezien het afgehouwen hoofd voorbehouden was voor Wodan. Vaak hingen de Germanen deze hoofden aan een boom of plaatsten ze deze op stangen, aan de wand van huizen, stallen en/of schuren. De schone Uilenborden die we hier en daar nog tegenkomen zouden hier een mogelijke voortzetting van kunnen zijn. Dit plaatsen van paardenhoofden op een stang brengt ons bij bij de ‘nijdstang’ of ‘nijdpaal’ die we zowel in de Saksische, Noorse, als IJslandse tradities zien opduiken. Een voorbeeld hiervan lezen we in het Landnámabók (afk. Landnáma) waarin Egil zich wreekt op koning Eric en koningin Gunnhilde door een nijdpaal in te richten op een rotspunt dat uitkeek over het gehele land.

Een minder voorkomende offerwijze was het verdrinken of levend begraven van een paard. In de meeste gevallen diende dit gebruik als dank- en zoenoffer maar soms diende het ook een profylactisch (onheils werend) doel. Een nog uitzonderlijker offerwijze was het verdrinken of levend begraven van een paard. Dit deed men vaak als dank- en zoenoffer, alsook omwille van een profylactische maatregel ( met de bedoeling te voorkomen dat er zich iets catastrofaal zou voordoen).

Paardenmythes

Over culturen en tijden heen zien we paardenmythes, legenden en volksverhalen. Deze allemaal opsommen zou een werk van maanden tot misschien zelfs jaren in beslag nemen. Laten we bijgevolg wat dieper ingaan op onze eigen Vlaamse mythe, die van het Ros Beiaard zoals opgetekend in de cursus voor scholen i.v.m. Traditionele religie door Traditie vzw:

“In Dendermonde woont de zwager van Karel de Grote, Heer Aymon. Heer Aymon is de trotse vader van vier zonen, Reinout. Ritsaard, Writsaard en Adelhart. Als Lodewijk, de zoon van Karel, gekroond wordt, worden de vier broers door hun vader tot ridder geslagen en krijgen ze elk een stuk land, een kasteel en een paard als geschenk. De oudste zoon, Reinout slaat zijn eerste paard zo maar morsdood, het tweede verwondt hij en slechts het derde paard, het wilde Ros Beiaard, is naar zijn zin.

Lodewijk en Reinout zijn niet bepaald dikke maatjes en wanneer Lodewijk een valse streek uithaalt, komt het tot een bloedig treffen. Reinout doodt zijn neef en slechts op het nippertje kunnen de vier broers ontsnappen op de brede rug van het Ros Beiaard. Het is meteen het begin van een bloedige strijd die slechts een einde neemt door de bemiddeling van Reinouts moeder bij haar broer. Om zijn moeder ter wille te zijn, aanvaardt Reinout, de fiere rebel, de harde voorwaarden voor de vrede, namelijk de verdrinkingsdood van het Ros Beiaard bij de samenloop van Schelde en Dender. De twee eerste pogingen mislukken en steeds weet het paard de oever te bereiken. Slechts nadat hem drie molenstenen om de hals gebonden worden, verdrinkt het sterke Ros Beiaard en verwordt tot een legende.

Wat is nu de symbolische betekenis van deze legende? Slechts nadat hem drie molenstenen om de hals gebonden worden, verdrinkt het paard. Symbolisch verwijst dit naar de drie zonnen want slechts na het verschijnen van de derde zon sterft het jaar. Het ondergaan in het water is een equivalent voor het verdwijnen in Moeder Aarde.”

Het everzwijn

Wie regelmatig in de Ardennen of in de meer oostelijke Vlaamse gebieden gaat wandelen, heeft zeker al eens met hen het pad gekruist, vaak zonder het te weten: het everzwijn, het wild zwijn, of kortweg: evers. De dieren laten vaak duidelijk zichtbare sporen achter en menig eigenaars van omgewoelde tuinen of akkers zien ze al als een pest. Het varken, simpelweg een gedomesticeerd zwijn, is al duizenden jaren een belangrijk onderdeel van onze voedselketen, maar ook het ‘zwijn van het bos’ had een grote invloed op het leven en denken van onze voorouders. We trekken het woud in op zoek naar wroetsporen en naar het verhaal van het everzwijn.

De Goden

Het dier werd in de Europese gebieden aan meerdere goden verbonden. Dat om verscheidene redenen: de wildheid, het ongerept natuurlijke, maar ook de woestheid van het everzwijn waren aspecten die men graag met godheden verbond.

Het rijdier van de Germaanse god Freyr was een everzwijn, Gullinbursti (gouden borstels) genaamd, maar ook zijn zuster Freya bereed in het gedicht Flateyjarbok een ever: Hildisvíni (Strijdzwijn). Dit is haar protégé Óttar in een vermomde vorm. In het verhaal gaan ze samen op zoek naar de reuzin Hyndla zodat die meer kan vertellen over de voorouders van Óttar.

Beide goden werden gelinkt aan de vruchtbaarheid en het is dus geen toeval dat het bijzonder vruchtbare zwijn aan hen gekoppeld en geofferd werd.

Ook oorlogsgod (o.a.) Wodan heeft een connectie met het everzwijn. Net als Vrouwe Holle. Beide zijn in verschillende sagen aanvoerders van de Wilde Jacht.

Verschillende Keltische volkeren hadden een naam gelinkt aan het Everzwijn. Zo vermeldt Plinius de Oude (1e eeuw o.t.) de Sunici en de Suessiones (verwijzend naar Sus (everzwijn)) en de Baetas. Verspreid over het hele Keltische grondgebied (o.a. Spanje, Portugal en Frankrijk) vond men stenen beelden van everzwijnen die mogelijks dienden om bescherming of vruchtbaarheid te vragen aan de goden. Drie Keltische goden zijn zeker gelinkt aan het wild zwijn:

* Esus (de god van het woud en houthakkers)

* Arduinna (de jachtgodin van de Ardennen die haar naam gaf aan het gebied).

* De Lingones (uit het huidige Haute-Marne hadden dan weer Moccus, een everzwijngod en beschermer van de jagers en de strijders.

Bij de Grieken en Romeinen was het everzwijn verbonden aan landbouwgodin Demeter, jachtgodin Artemis en oorlogsgod Mars.

(Ritueel) voedsel

Een dier toegeschreven aan de goden, werd natuurlijk ook geofferd aan hen. Die traditie bleef in sommige regio’s in West- en Noord-Europa doorleven tot op de dag van vandaag in de vorm van een feestdis. Vaak was het de kop die men voorgeschoteld kreeg. In Zweden en Denemarken eet men ook nu nog soms een gekookte kerstham. In Frankrijk bakte men rond de feestdagen en tijdens de oogsttijd broodjes in een ever- of varkensvorm.

Keltische strijders streden dan weer om het beste stukje uit een everzwijnfeestmaal. Wie het beste stuk kreeg, werd aanzien als de dapperste van alle aanwezigen. Dat leidde soms tot een dodelijke strijd, zo getuigt Grieks wetenschapper Posidonius (135-51 v.o.t.)

De (wilde) strijd

Een mooie link naar een volgende eigenschap van ons woest wrattenzwijn. Een everzwijn is een schrikwekkend en furieus dier dat, wanneer in nood, erg ferm en dodelijk kan uithalen. Vele koningen en strijders uit de ijzertijd en de vroege middeleeuwen namen het dan ook aan als symbool, of men tooide er helmen, schilden en ander attributen mee. Denk bijvoorbeeld ook aan de kop van de Keltische strijdtrompet, de carnyx. Zo was het ook het symbool van het Romeinse 20e legioen. Het dier fungeerde in die zin ook vaak als grafgift. Zo vond men in Beieren al everzwijnskeletten in graven uit de Hallstattcultuur (800-500 v.o.t.).

De Germanen geloofden bovendien dat het eten van evervlees hen kracht en moed zou geven. Ook in het Epische gedicht Beowulf vermeldt men dat het everzwijn waakt over krijgers die hem op hun helm dragen.

Een gevolg is dat ook nu nog in namen naar het everzwijn gerefereerd wordt. Denk aan ‘Evert’, ‘Everaert’, enz.

De (wilde) natuur

Bij de Kelten vertegenwoordigt het everzwijn de priesterklasse omdat het zich voedt met eikels en zo in verband staat met het woud. Net als de druïden. In dezelfde zin werd het dier natuurlijk ook verboden met de Germaanse goden Freyr en Freya.

De duivel en andere demonen

De elementen die het ever een geschikt symbool maken voor de strijder, maken dat die ook als teken van de duivel gezien wordt. Bij de Egyptenaren al was het everzwijn verbonden met Seth, god van o.a. onrust en geweld.

Een dier dat zo met de heidense goden vervlochten was, dat kon niet anders dan slecht vallen bij de christenen. Het ruwe en harige uiterlijk van de ever, het feit dat ze wel eens een lijk lusten en dat ze vernielingen kunnen aanrichten, zorgde bovendien voor een makkelijke connotatie met de duivel.

In de Zuid-Duitse gebieden was de ever ook een zielendier voor betoverde en misdadige mensen.

Van een (status)symbool voor de wilde natuur en de heidense goden naar een duivels en onrein dier… De eeuwen na de kerstening zijn we niet bepaald vriendelijk geweest voor dit prachtige dier. Tijd dus om het ever in ere te herstellen en het terug te zien als een krachtig en wild wonder uit onze eigenste natuur.